Εργαστήριο Οπτικού Γραμματισμού «Μαθαίνω να βλέπω»

Είμαστε όλοι δίγλωσσοι. Τη δεύτερή μας γλώσσα δεν τη μιλάμε, αλλά την διαβάζουμε. Είναι η οπτική γλώσσα.

Πολλές φορές κοιτάζουμε χωρίς να βλέπουμε. Μαθαίνω να βλέπω σημαίνει μαθαίνω να κοιτάζω ενεργά. Να αντιλαμβάνομαι την εικόνα, να προσεγγίζω, να αναλύω, να νοηματοδοτώ, και να αξιολογώ το οπτικό μου περιβάλλον. Να σκέφτομαι και να θυμάμαι (με) εικόνες.

Ο Οπτικός Γραμματισμός (Visual Literacy) εμφανίστηκε ως ανεξάρτητος τομέας πρόσφατα. Βασίζεται στην γενική αρχή ότι η ανθρωπογενής εικόνα (εικόνα που δημιουργεί ο άνθρωπος με τεχνητά μέσα) είναι γλώσσα, άρα διαβάζεται. Προσεγγίζοντας την εικόνα σαν κείμενο μαθαίνουμε να καταλαβαίνουμε. Επιπλέον, το να είσαι οπτικά εγγράμματος είναι η αφετηρία για όλες τις επιστήμες και τις τέχνες που έχουν αντικείμενο την εικόνα.

Την αφίσα σχεδίασε η Ναταλία Ανδρεαδάκη

Το Εργαστήρι Οπτικού Γραμματισμού «Μαθαίνω να βλέπω» δημιούργησε και διδάσκει ο ΜΓΚ. Πρωτολειτούργησε πειραματικά την περίοδο Φεβρουαρίου - Μαΐου 2014 στον χώρο κοινωνικής συνάντησης και δράσης Vita Activa, στην Α' Φοιτητική Εστία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έγιναν 6 συναντήσεις με μια ομάδα των 12 έως 20 ατόμων, κυρίως φοιτητές και φοιτήτριες από ποικιλία σχολών.

Περιγραφή του εργαστηρίου :

Το εργαστήρι αφορά τον καθένα, όχι μόνο τον καλλιτέχνη.

Η τεχνητή εικόνα προσεγγίζεται συγχρονικά. Το εργαστήρι, για να εστιάσει στην σχέση υποκειμένου με το αντικείμενο, αρχικά απενεργοποιεί κάποιους μηχανισμούς γνώσης. Ο συμμετέχων δουλεύει παράλληλα σε πολλά επίπεδα, π.χ. αντίληψη, μνήμη, συνείδηση, κρίση, φαντασία. Συνειδητοποιεί την δική του θέση ως προς την εικόνα και διδάσκει τον εαυτό του τρόπους να την τελειοποιήσει. Ο διδάσκων εισάγει τη μέθοδο με την οποία ο ίδιος, ως εικαστικός καλλιτέχνης, δημιουργεί εικόνες. Με αυτή σαν σημείο αναφοράς, ο κάθε ένας από τους συμμετέχοντες θα ενθαρρυνθεί να αναζητήσει μια δικιά του, προσωπική μέθοδο να «διαβάζει» την εικόνα. Τοποθετούμενος απέναντι στο πρόβλημα της γνώσης ανακαλύπτει εκ νέου προσωπικές του ικανότητες. Καθότι ο Οπτικός Γραμματισμός αφορά το αρχικό επίπεδο της νόησης, το αισθητηριακό, το εργαστήριο εφαρμόζει την βιωματική μάθηση. Η θεωρία περιορίζεται στο ελάχιστο και η διαδικασία πραγματοποιείται ως επί το πλείστον δια μέσου εικόνων.

Η ομαδικότητα και η συνεργασία είναι βασικό στοιχείο των συναντήσεων. Βάρος δίνεται στη συμμετοχή σε απλές ασκήσεις και δημιουργικά παιχνίδια. Το εργαστήρι παρουσιάζει μια καινοτομία: Η μέθοδος του οπτικού γραμματισμού προεκτείνεται πέρα από την ανθρωπογενή· στην φυσική εικόνα. Έχουμε, δηλαδή, ισότιμη αντιμετώπιση έργου τέχνης και φυσικής πραγματικότητας. Κάτι χρήσιμο, όχι μόνο στην προσέγγιση του έργου τέχνης, αλλά και αντίστροφα, στην δική μας αντίληψη της πραγματικότητας, τόσο στο προσωπικό όσο και το κοινωνικό πεδίο.

Το εργαστήρι έχει περιορισμένο αριθμό συμμετοχόντων και ολοκληρώνεται σε οκτώ τρίωρες συναντήσεις. Οι συναντήσεις γίνονται σε αίθουσα εξοπλισμένη με προτζέκτορα. Οι τελευταίες συναντήσεις γίνονται έκτός. Στον δημόσιο χώρο ο συμμετέχων ασκεί τις δεξιότητες του σε πραγματικές συνθήκες.

Από το 2015 το Εργαστήρι Οπτικού Γραμματισμού «Μαθαίνω να βλέπω» φιλοξενήθηκε σε διάφορα ιδρύματα, ανάμεσά τους το Ίδρυμα Β & Μ Θεοχαράκη επι δύο έτη. Σχετικές παρουσιάσεις σεμιναριακής μορφής έγιναν στο ίδρυμα Νιάρχου και το Μουσείο Φωτογραφίας στη Θεσσαλονίκη (2020). Ταυτόχρονα, απο το Φθινόπωρο του 2017 διεξάγεται στο studio του καλλιτέχνη με τη μορφή αυτοτελών σεμιναρίων.

Συμμετείχαν στο εργαστήρι και έγραψαν (κατά γράμμα):

Ανώνυμα: ενδιαφέρον και διαδραστικό.

Ανώνυμα: matheneis na vlepeis!!!

Ανώνυμα: Α) Έμαθα να κοιτάω τις εικόνες γύρω μου πιο αντικειμενικά, χωρίς τον τόσο εντονο συναισθηματισμό (είναι κάτι που μου έχει κάνει φοβερή εντύπωση, γιατί ποτέ δεν το είχα συνειδητοποιήσει). Β)Έμαθα ότι τρόπος που αντιλαμβάνομαι μια εικόνα, απέχει πολύ από τον τρόπο που θα την περιγράψω σε κάποιον τρίτο. Αυτό είναι κάτι που με έχει κάνει να παρατηρώ και να στέκομαι περισσότερο σε μια εικόνα. Γ) Έμαθα να προσπαθώ να αντλώ περισσότερες πληροφορίες από αυτό που κάθε φορά εχω μπροστά μου.

Ανώνυμα: Ήταν ενδιαφέρον και ποικιλόμορφο το εργαστήριο με εναλλαγές.

Ανώνυμα: Νιώθω ότι έμαθα να κοιτάω "καλύτερα", ή μάλλον διαφορετικά. Να δίνω μεγαλύτερη έμφαση σε αυτό που βλέπω μπροστά μου. Να προσπαθώ να αφήνω στην άκρη για λίγο το συναισθηματικό τρόπο που μέχρι τώρα χρησιμοποιούσα για να βλέπω, να προσπαθώ να βρω την πληροφορία στην εικόνα. Άρχισα να κάνω παιχνίδια στον δρόμο με τα μάτια μου, επέλεγα τι δεν μου αρέσει και προσπαθούσα να το βγάλω από το πεδίο μου (και ναι, τα κατάφερα!). Βγαίνω εξω και παρατηρώ τον κόσμο! Είναι πραγματικά αστεία η γλώσσα του σώματος και πολύ ενδιαφέροντα τα συμπεράσματα που μπορεί κανείς να βγάλει.

Ανώνυμα: Προσεγγισα περισσοτερο το συναισθηματικη - προσωπική κριση.

Ανώνυμα: Αντιλαμβάνομαι καλύτερα την αντικειμενικότητα των πραγμάτων.

Ανώνυμα: Προσωπικά μου άρεσε ότι αναπτύχθηκε ένα κλίμα κατά τη διάρκεια των συνεδριών, όπου η γνώμη όλων των συμμετεχόντων "χωρούσε" μέσα στη συζήτηση και καμία από αυτές δε θεωρήθηκε λανθασμένη ή σωστή, γεγονός που ενισχύει την αμεροληψία στην ερμηνεία εικόνων.

Ανώνυμα: Είδα περισσότερο το [ανθρώπινο] σώμα και τις στάσεις του.

Ανώνυμα: vlepw den koitaw apla.

Ανώνυμα: Από όλες τις συναντήσεις μας πήρα κάτι. Με βοήθησε πιστεύω αρκετά και το θεωρητικό κομμάτι που πλαισίωνε την κάθε συνάντηση.

Ανώνυμα: Μου άρεσε πως ένιωσα ότι πήρε μορφή μαθήματος και ότι τελικά το να βλέπεις είναι κάτι που μαθαίνεται. Με βοήθησε πολύ και η τελευταία μας συνάντηση, η παρατήρηση στον δρόμο. Εκεί ενιωσα ότι αυτά που λέγαμε για 1 μήνα εφαρμόστηκαν. Ένιωσα ότι όντως κοιτάω λίιιιιιγο διαφορετικά.

Ανώνυμα: (...) Πιο συγκεκριμένα, με βοήθησε να αντιληφθώ πως, όπως ερμηνεύουμε τον λόγο σκεπτόμενοι τα λεγόμενα του/των συνομιλητών μας, έτσι ερμηνεύουμε βλέποντας και μία εικόνα.

Ανώνυμα: Είναι σημαντικό να μάθουμε να ερμηνεύουμε αντικειμενικά μία εικόνα, όπως πρέπει να ερμηνεύουμε αντικειμενικά όταν πρόκειται για τις συζητήσεις μας. Τέτοια εκπαίδευση, δηλαδή, είναι εξίσου σημαντική με τη λεκτική/ρητορική.

Ανώνυμα: Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα οπτική για το πως αντιλαμβανόμαστε τα αντικείμενα, κάνοντας και μια εισαγωγή για την "οπτική" γωνία των ατόμων με απώλεια όρασης.

Ανώνυμα: Μου άρεσε πολύ ο ενθουσιασμός που είχα μετά από κάθε συνάντηση. Καιι..ενθουσιάστηκα με τις φετινές μου διακοπές. Ένιωσα πως έδινα στον εαυτό μου περισσότερο χρόνο να κοιτάει τοπία και ανθρώπους, και όχι απλά να σκανάρει τον χώρο. Πραγματικά ήταν πολύ όμορφη εμπειρία. Σε ευχαριστώ πολύ Μιχάλη! :)

2014-16:

Ν Βλ: Το θέμα είναι ευρύτατο. Συνειδητοποιούμε την ύπαρξη ελάχιστων πραγμάτων από αυτά που είναι γύρω μας…

Σ: Παράβλεπα ότι κάτι είναι «εικόνα», δηλαδή μη πραγματικό. [Σε ότι αφορά τον εαυτό μου] έχω δει διαφορές (...) στην επικοινωνία εν γένει. Τείνω να είμαι πιο διαλλακτικός με το τι βλέπουν οι άλλοι και ν' αντιλαμβάνομαι πιο άμεσα τη διαφορετικότητα των οπτικών.

Ν Κ: Συνειδητοποίησα ότι όσον αφορά στην πραγματική εικόνα, είχα μειώσει την παρατηρητικότητά μου σε σχέση π.χ. με την παιδική μου ηλικία. Και ότι όσον αφορά στην τεχνητή εικόνα, δεν έβαζα πολύ την φαντασία μου να δουλέψει.

Το ότι στο εργαστήρι με διάφορους τρόπους διαχωρίσαμε τα επίπεδα ερμηνείας, με βοήθησε πολύ στο να βλέπω με πιο ολοκληρωμένο τρόπο κάθε εικόνα.

Ι Κ: Το εργαστήρι δεν είναι ελιτίστικο. Είναι ζωντανό, προσιτό και διαφορετικό. Επίσης η λέξη εξαιρετικό δεν είναι αρκετή για να περιγράψει την συζήτηση πάνω στην σχέση λόγου και εικόνας.

Κάποιες εικόνες στην αίθουσα μοιάζαν αληθινές, στο δρόμο ήταν όλα αληθινά! Ήμασταν κομμάτι όλου αυτού, δεν ήταν οι εικόνες που απλώς σχολιάζαμε, τις επιλέξαμε. (…) Αυτό στο οποίο τελικά κατέληξα είναι πως στον δρόμο υπάρχει ομορφιά / βασικά εκεί βρίσκεται η κατεξοχήν ομορφιά απλά τη προσπερνάμε. στον δρόμο λοιπόν.

Κ Σ: Λοιπόν εγώ έχω να δηλώσω ότι έχω αλλάξει ΤΕΛΕΙΩΣ τον τρόπο που παρατηρώ τα πράγματα γύρω μου.

Είμαι πιο παρατηρητική. Εφαρμόζω τους κύκλους γραμματικής της εικόνας.

Νομίζω η συνάντηση που κάναμε στον δρόμο εκτός του ότι περάσαμε τέλεια ήταν και η πιο εποικοδομητική γιατί εφαρμόσαμε σε αληθινές εικόνες ότι είχαμε μάθει σε τεχνητές μέσα στην αίθουσα.

Δ Σ: Άλλαξε η ουσία της παρατήρησής μου. Η προσέγγισή μου γίνεται πιο άμεσα και με περισσότερο ενδιαφέρον.

Μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία συνειδητοποίησα πόσο εύκολο είναι να δεις το θετικό ενός τίποτα! μέχρι και το πιο αδιάφορο και απεχθές μπορεί να γίνει δικό σου, απλώς αν ανοίξεις τα μάτια του μυαλού και της φαντασίας!! (...) Το εργαστήρι με βοήθησε να προσδιορίσω τον τρόπο που μπορώ να το πετύχω αυτό!

Ανώνυμα: Σε οτιδήποτε και να κοιτάξω θα βρω κάτι. Δεν υπάρχουν ουδέτερες εικόνες, αλλά τα πάντα έχουν ένα νόημα.

Δόθηκε η βάση και πλέον μπορούμε να εφαρμόζουμε μόνοι μας αυτά που μάθαμε.

Α Π: Πιστέυω στην αξία σου και σε αυτό που κάνεις (διότι είναι καταπληκτική η προσέγγιση που έχεις διαλέξει)!
Έπιασα το θέμα της διδακτορικής μου διατριβής από όσο το δυνατό περισσότερες πλευρές και παρακολούθησα πολλά εργαστήρια για να εντρυφήσω στα επιμέρους αντικείμενα. Και χαίρομαι που και με το δικό σου εργαστήριο έμαθα κάτι καινούριο! Εξάλλου, ό,τι έχει να κάνει με το πώς προσλαμβάνουμε την πληροφορία με την όραση και τη νοητική αντίληψη, με ενθουσιάζει πολύ!

Εύχομαι να πας πολύ καλά με τον οπτικό γραμματισμό! Ο κόσμος το χρειάζεται τώρα περισσότερο από ποτέ!!

2022:

Β Δ: Η συζήτηση, η ανταλλαγή απόψεων για την διαφορετική οπτική που έχει ο καθένας σε μια εικόνα, αποτελεί την βάση ενός νέου οπτικού ταξιδιού, που δίνει σε κάποιον την δυνατότητα να κατανοήσει τι είναι αυτό που βλέπει σε αντίθεση με τους άλλους, αλλά παράλληλα και τι είναι αυτό που οι άλλοι βλέπουν σε αντίθεση με εκείνον, καθώς την παρατηρεί. Εκτός του διαχωρισμού του αντικειμενικού και του υποκειμενικού, κάποιος καλείται να παρατηρεί αντί απλώς να βλέπει, ώστε να περιγράψει την εικόνα έχοντας σύμμαχό του μόνο τις λέξεις και την αντίληψη του, αλλά και "να αφουγκραστεί τους ήχους της", να νιώσει τα συναισθήματα που του προκαλεί, να διαχωρίσει την αλήθεια από την φαντασία αλλά και να φτιάξει με αυτήν ιστορίες, να μάθει νέα πράγματα, να εξερευνήσει έναν νέο οπτικό κόσμο...

Σε αυτό το πλαίσιο ακόμη, προσωπικά, κατάφερα να εξελίξω την παρατηρητικότητά μου, να εισχωρήσω στον κόσμο των συναισθημάτων μου και να μοιραστώ δημιουργικές στιγμές με ανθρώπους που αν και άγνωστοι αρχικά, δημιουργήσαμε ένα πολύ ζεστό κλίμα συνεργασίας και αποδοχής, από την πρώτη κιόλας συνάντηση...

Ν Κ: Το εργαστήριο ήταν απλά θαυμάσιο, πολύ καλύτερο από αυτό που περίμενα. Κάθε Σάββατο περίμενα να έρθει το απόγευμα να ανέβω στο κέντρο "για μάθημα".

Νομίζω ότι έχω μάθει να κοιτάω τον κόσμο αρκετά διαφορετικά, αν και αυτό θέλει μια προσπάθεια μέχρι να γίνει συνήθεια, δεν είναι ακόμα έμφυτο. Ωστόσο βοηθάει πολύ στον τρόπο που κοιτάζω τα πράγματα.

Δ Δ: Εγώ δεν είμαι άνθρωπος του χώρου, έχω όμως "φλερτάρει" κατά καιρούς με την ανάλυση της εικόνας, (...). Από την τριβή μου με τα παραπάνω, θεωρώ πολύ σημαντική την οπτική παιδεία, ή αλλιώς οπτικό γραμματισμό, ειδικά στην εποχή μας.
Το σεμινάριο είχε στοιχεία που ανέμενα να βρω, καθώς υπέθετα ότι όντως θα απευθυνόταν σε ανθρώπους νεότερους από εμένα. Συνάντησα ποιοτικούς, υπέροχους ανθρώπους και νομίζω ότι το όλο θετικό κλίμα οφείλεται αρχικά σ' εσένα, που έδωσες εξαρχής ένα στίγμα ευγένειας και ελευθερίας στην προσέγγιση.
Η πλαισίωση του σεμιναρίου από τα μαίηλ σου με τις ασκήσεις ή κάποιο πρόσθετο υλικό ήταν στα θετικά του σεμιναρίου, ακόμη κι αν δεν είχα εγώ προσωπικά τον χρόνο να ασχοληθώ.

Οι διάφορες ασκήσεις στο εργαστήριο ήταν για μένα ευχάριστες και δροσερές. Συγκράτησα το πλαίσιο θέμα/δευτερεύοντα θέματα/νόημα/κρίση -ελπίζω να το λέω σωστά. Ο βιωματικός τρόπος των ασκήσεων ήταν επίσης ωραίος, καθώς και η βόλτα με την οποία τελειώσαμε το σεμινάριο.

Θα σημειώσω στα θετικά και μία γενναιοδωρία εκ μέρους σου, δεν ήσουν με το ρολόι για να τελειώσουμε, αντιθέτως, πρότεινες να μείνουμε κι άλλο.
Τι θα προσέθτα σε αυτό το σεμινάριο; Ίσως μια πιο αναλυτική παρουσίαση και άλλων στοιχείων της οπτικής γλώσσας, πιχι γύρω από τις αξίες του χρώματος, των σχημάτων, της θέσης στην εικόνα, των αξόνων που την δομούν.

Μ Β: Τι μου έμεινε: η θαλπωρή του εργαστηρίου σου, η ευγένεια του χαρακτήρα σου, η αγάπη σου για την τέχνη, τις εικόνες και πιο πολύ για τους ανθρώπους.
Σ' ευχαριστώ πολύ που έδωσες την ευκαιρία να σταματήσω, έστω και για τις λίγες ώρες που ήρθα, τον θόρυβο του έξω κόσμου και να προσπαθήσω να συνδεθώ με τον εαυτό μου και τους άλλους. Όταν κάποιος σου δίνει την ευκαιρία να το κάνεις αυτό, να πατήσεις παύση και να υπάρξεις στο τώρα, καταλαβαίνεις πόσο ανούσια είναι πολλά από αυτά που κάνουμε στην καθημερινότητά μας. Μακάρι να είχα τον χρόνο να ερχόμουν σε όλες τις συναντήσεις.

Σε ό,τι αφορά την ουσία του πράγματος, βρήκα πολύ ενδιαφέροντα τα όσα κάναμε: την ενδελεχή παρατήρηση των εικόνων, τον διαχωρισμό της περιγραφής από την τοποθέτηση και το προσωπικό σχόλιο, την επένδυση των εικόνων με φαντασία και λόγο. Το πιο ενδιαφέρον, ωστόσο, μου φάνηκε ο συσχετισμός της δικής μου οπτικής με αυτή των υπολοίπων. Με συναρπάζει πολύ το πώς βλέπουν οι άλλοι, με βοηθά να καταλάβω το πώς βλέπω εγώ και γιατί βλέπω έτσι όπως βλέπω. Με ξεκουνά από τη θέση μου, η οποία καταντά και κάπως βαρετή με τα χρόνια...χαχα. Με εμπνέει να δω κι εγώ διαφορετικά τον κόσμο. Ε κι αυτό, είναι μια μικρή λύτρωση, δεν είναι;

Αν θα ήθελα να παρατηρήσω κάτι (αλίμονο πες, μη χάσει η φιλόλογος να πει την παρατήρηση!): νομίζω πως θα μπορούσε να ενταχθεί και μια σχετικά μικρή σε έκταση θεωρία σε κάθε μάθημα (είτε στην αρχή ως εισαγωγική είτε στο τέλος ως σύνοψή του). Κατ' αυτόν τον τρόπο έχω την εντύπωση πως θα ξεκαθαρίζονταν καλύτερα οι στόχοι του κάθε επιμέρους μαθήματος και θα κούμπωναν καλύτερα και οι ασκήσεις, οι οποίες ενδεχομένως φαίνονταν κάπως μετέωρες. Δομικά, δηλαδή, θεωρώ ότι χρειαζόταν μια θεωρητική ανατροφοδότηση που και που. Αυτό όμως, ίσως έχει να κάνει και με τον δικό μου προσωπικό ψυχαναγκασμό: έχω την ανάγκη να ξέρω τι περιμένω να μάθω κάθε φορά, ζητώ να είναι ξεκάθαρος ο στόχος ώστε η εξάσκηση να με βοηθήσει να τον κατακτήσω ουσιαστικά και σε βάθος. Σε στιγμές δηλαδή, ένιωθα ότι δεν υπήρχε ένας σαφής προσανατολισμός των ασκήσεων κι αυτό (εμένα προσωπικά που είμαι άνθρωπος με κουτάκια) δεν με βοηθούσε. Ίσως όμως κι αυτό να είναι ένα μάθημα τελικά, σάμπως κι η τέχνη και η ζωή μια άσκηση επί το έργον δεν είναι τελικά;

Λ Ο: Λοιπον λοιπον, το μάθημα μου άρεσε πολύ! Ακόμα σκέφτομαι πράγματα που συζητήσαμε... Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι για μένα του σεμιναρίου αυτού είναι η καλλιέργεια της ικανοτητας να διαχωρίζουμε τον «αντικειμενικό» ή κοινώς αποδεκτό «κόσμο» από τον κοσμο της υποκειμενικής μας ερμηνείας και κρισης. Θεωρω ότι το σεμινάριο αυτό, χρησιμοποιει μεν σαν εργαλείο την εικόνα, αλλα ταυτόχρονα εμβαθύνει γενικότερα σε ζητήματα οπτικής και αντίληψης τόσο του εσωτερικού μας «κόσμου» οσο και του «εξωτερικού». Στο γεγονός αυτό συμβάλει κατά εμένα αποφασιστικά ο ομαδικός χαρακτήρας του σεμινάριου, αφου οι συζητησεις κ η ανταλλαγή οπτικης με τους «συμμαθητές» με βοήθησε πολυ να αντιληφθώ τους αυτοματους μηχανισμούς ερμηνείας που προκύπτουν αυθόρμητα κ αβίαστα εντός μου.

(Τελευταία ενημέρωση 11/1/2023)

Διαβάστε επίσης: Πως ξεκίνησε η ιδέα για την διδασκαλία του Οπτικού Γραμματισμού, ΜΓΚ, 6/12/2014

Σύνδεσμοι για τον Οπτικό Γραμματισμό στην Ελλάδα και το Εργαστήρι «Μαθαίνω να Βλέπω»:
blog, tumblr, facebook